«Ezin badiezu irabazi, erabil egin itzazu! edo nola aprobetxatu ikaslearen itzulpen joera eta erroreak»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 10:45, 30 Azaroa 2007 data duena

Lehenik eta behin, orriotara bildutakoak euskara irakasle izandako itzultzaile baten gogoetak besterik ez dira. Irakaskuntzaren alderdi pragmatikoa dugu aztergai jardunaldietan eta ikuspegi orrietatik, hiztunen (edo hiztun-gaien) ekoizte "hutsak" ezin alboratzekoak ditugu, beraz.

Judoan eta beste borroka arte batzuetan garrantzi handiko lege bat izaten dute beti begi aurrean: kontrarioaren eraso indarra norberaren onurarako erabiltzea. Bigarren hizkuntza irakasterakoan, irakasleak nahi baino indar eta denbora gehiago eman behar izaten ditu erroreen aurkako borrokan, baita akatsa "ia" kontuan izaten ez duten metodologietan ere. Hori ikasleak bere buruaren aurka egindako borroka eskerga ahaztu barik.

Beste hizkuntza bat ikasten hasterakoan, ikaslea, nahitaez, interprete bihurtzen da, hau da, entzundakoa deskodetu, ulertu, mezu berria kodetu eta igorri beharko du. Zertan esanik ez dago, interpretazioak oso teknika bereziak behar ditu, horietako batzuk ikasten gaitzak ere direnak. Baina ikaslea ez da interpreta izango lanbidez eta ez ditu zertan ikasirik. Nolanahi ere den, oso begi aurrean izan beharko du oinarrizko arau bat: interpretazioan garrantzikoena mezua dela, forma baino. Mezu zehatza, hori bai. Eta hortik ikasle askoren alferreko ahaleginen jatorria: buruan dena hitzez hitz itzuli nahi izatea, formari mezuari baino areago begiratzea.

Bestalde, egun ere, kontraesan moduko bat izaten da: metodologia askok itzulpena ikas metodo gisa baztertu arren, ariketetan itzulpena erabili ohi dute ariketetan. Eta bidenabar esan dezakegu erabilera didaktiko horretan, eskaintzen diren itzulpen guztiak ez dira itzulpenik egokienak itzulpengintzaren aldetik. Hori, bidaidea ahaztu gabe, hau da, hiztegi elebiduna, edo bestela esanda, hiztegi "itzulia". Itzulpena ez bada helburu didaktikoa, zergatik erabili material elebiduna? Segur aski, bai irakasleak, bai ikasleak ezinbesteko makulu dutelako. Baina kezkatxo bat piztu behar genuke: zergatik ez erabili hizkuntza bakarreko hiztegia?

Guztiarekin ere, erroreaz dihardugula, itauntxo bat ere egin dezakegu: berbaldun talde batek "txarto" berba egin dezake? Edo bestela galdetuta? Zelan defini daiteke errorea? Noiz da oztopo errorea, hutsa? Komunikazioa eragozten duenean, hau da, "itzulpen naturala" ez denean. (Adibideren bat: "Ni ez dakit" gogorragoa da gramatikaren aldetik pragmatikaren aldetik baino, baina "Kaixo!" adineko bati esatea baino, "Ez dogu asko balixo!" erantzuna eragiten badu, larriagoa inondik ere.)

Psikolinguistikaren ikuspegitik, ez ei dago errorea eta itzulpen joera guztiz saihesterik. Oso gogoan izatekoak dira Steven Pinker irakasleak "buru hizkuntzaz" egindako ekarpenak, alegia, giza hiztunak halako biologi mekanismo sorta bat duela eta horrelakoei esker txikitan hizkuntzak erraz samar ikasten direla. Zenbat eta adinean aurrerago, beste hizkuntza bat ikasterakoan, orduan eta gehiago kalkatu beharra izaten da hasierako, jatorrizko hizkuntz sistemaren gainean. Azken ikerketen arabera, adina faktore erabakigarria da hizkuntza ikasteko ahalmenaren fosilizazioan. Ondorioz esatea dugu bigarren hizkuntza ezin dela ikasi lehenengoa bezain ondo, batez ere ahoskeraren aldetik, neurona zirkuituek malgutasuna galtzen dute eta. Hizkuntza baten sostengu diren neurona zirkuituak (umetan sendotuak) beste hizkuntzara egokitu beharra, horra hor, segur aski, arazoen jatorria.

Guztiarekin ere errorearen garrantzia erlatibizatu beharrean geundeke: ikasitakoa gizartean erabilita, errore tasa izurgarri jaisten da. Bestalde, dikotomia faltsua bezain benetakoa jazotzen da: ikaslea ikasten hasten den unetik beretik bihurtzen da hiztun komunitatearen kide, baina halaber, ez da kide solaskideak halakotzat jo arte: zein dira horretarako baldintzak? Horra hor Euskal Herrian ere argitu beharreko kontu muntaduna.

Erroreei atzera ere oratuta, hutsak, itzulpen arazo moduan aztertuz gero, itzulpen jakintzen soluzioak erabili behar genituzke. Oro har, gertaera bat nabarmentzen da batez ere hiztegi eta joskera mintzagai hartuta: ikasleak halako gramatika kategoria baten ordez beste kategoria bereko beste bat espero du ("hiztegiaren sindromea"), hau da, izenaren ordez izena, nahiz eta maiztasunaren aldetik, kategoriek ez duten beti agerpen tasa bera izaten hizkuntza guztietan; eta halako joskeraren ordez, baliokidea espero du, hau da, ("gramatikaren sindromea") erlatiboa -> erlatiboa. Bestela esanda, ia nahi gabe, estilistikaren alorrera lerratzen gara, estilistika konparatura. Eta alor hori ia batere jorratu barik dugu.

Irtenbideetako bat itzulpengintza lantzea litzateke, baina ez orain arte eginiko moduan. Kontua litzateke itzulpen "profesionala" asmo didaktikoz erabiltzea. hau da, itzulpen ariketa klasikoa gainditzea. Inongo didaktikak ez dio itzulpenari itzuri egiten. Galde egin ere genezake zergatik egin behar ote dion? Zein oinarri biologiko eta psikolinguistiko datza bi edo hizkuntza gehiagoren harremanen pean? Buru algoritmo eta operazio ezkutuak izan daitezke eta, zelan edo hala, ia gehienetan halako buru itzulpen moduko bat gertatu.

Hizkuntza ikasketa eta itzulpena hizkuntza unibertsalen ikuspegitik ere aztertu beharrekoa dugu, alegia, ia gizaki guztiok gauzak izendatzeko eta esateko partzuer ditugun hizkuntza baliabideak. Hortik ere abiatu behar genuke ikaslearen prozesadorean zer gertatzen den aztertzen eta hizkuntza baliabideak ematekotan.

Ikasleak errealitate bera adierazteko baina bi adierazle izango ditu: lehen hizkuntzakoa eta bigarrenekoa. Batek huts egiten badu, hiztunak bestera joko du, errealitatea bat eta bera delako. Ikasleak segurtasunez lotu behar du adierazle ikasi berria beste hizkuntzako adierazleari eta denotatzen duen errealitateari. "Hoba ez!" erabil dezakegu adibidetzat: erreferenteak segurtasunez identifikatu beharko ditu ikasleak, bestela ez du inongo aukerarik izango bere sisteman txertatzeko.

Itzulpenaren lehenengo oinarria: itzulgaia ondo ulertzea. Horra hor zereginik gaitzena ikaslearentzat! Bestalde, nolako itzulpena behar du? Libroa eta ez lotua, orpoz orpokoa. Hitzarekiko fideltasunaren arazoa da muina, gakoa! Ikasleak ulertu behar du muina ez dela adierazlea, adierazia baino. Baina, horra hor kontraesana, adierazleak ere zuzen eta artez ezagutu beharko ditu.

Bada beste arazo bat eta itzulpen joera areagotzen du: ikasleak jasotzen duen inputaren kalitatea ez da behar bezain ona izaten sarri, ez behintzat komunikazioaren aldetik.

Baliokidetasun arauak kontuan hartzen dituzten metodologiek ikaslearen arrakasta areagotu dezakete. Irakasleak baliokide ofizialik ematen ez badu, zer egin dezake ikasleak? Segur aski, bere aldetik bilatu, ezinegona sortzen baita esangura zehatzik jakin ezik.

Mezua deskodetzen eta berriro formulatzen trebatzen behar dugu ikaslea, baliokidetasuna irizpide gisa erabilita adierazleak lantzerakoan.

Itzulpena Psikolinguistikaren eta Neurolinguistikaren ikuspegitik hauxe baino ez da: dispositibo biologiko autonomoa, eleaniztunak menperatzen dituen hizkuntza guztien azpikoa. Beraz, inhibizio mekanismoak kontrolatu behar dira, halako neurona sare jakin batzuei itzuri egiteko. Nekez borrokatuko da errore eta itzulpen joera "txarren" aurka interferentzi fenomenoaren oinarri neuropsikolinguistikoak aztertzeke. Horiek horrela, honako hauek izan behar ditugu kontuan:

1. Zenbateraino sakondu behar da bigarren hizkuntzan lehenengo hizkuntzaren mezua emateko?
2. Itzultzerakoan, zenbateraino barrendu daitezkeen bigarren hizkuntzako egitura linguistikoak? (interpretazioaren arazoa)

Ikaslea itzultzailetzat hartuta, zertan bereizten da elebidun arrunta eta itzultzailea? Itzultzaileak, sarritan, ez du betetzen elebitasun indibidualaren definizio eskolastiko osoa. Itzultzaileak inoren ideiak darabiltza, elebidunak bereak (normalean).

Itzulpena aipagai, ezin alde batera utzi euskal literaturan gertatutakoa: garbizalekeria boladan izan denetan, itzulpena gaitzetsi egin dute batzuek sormen lana ulergarriagoa eta jatorragoa delakoan. Gero, itzulpen lan batzuk ulergarriago gertatzen dira sormenezkoak baino. Komunikazio eginkizunak daude tartean.

Itzulpena, baina, ez da gertaera osagai bakarrekoa. Hainbat itzulpen mota dago: akademikoa, pedagogikoa, profesionala, artistikoa... Begi bistan dago denak ez direla erabilgarri hizkuntza irakaskuntzaren ikuspegitik, ez neurri berean, bederen.

Proposamen moduan, zergatik ez erabili akatsak zuzentzen emandako denboraren erdia, behintzat, itzulpen teknikak lantzen?

Itzulpenenetan, alderdi pragmatikoaren aldetik, bi mutur izango genituzke: itzulpen semantikoa eta itzulpen komunikatiboa. Bigarrenak kontuan hartzen du hartzailea eta ahalik eta testurik ulergarrienak sortzera jotzen du. Lehenengoa jatorrizko testuaren ezaugarri guztiak errespetatzen ahalegintzen da. Hizkuntzen irakaskuntzan, komunikatiboa bilatu behar da, baina oinarri semantikoa ahaztu gabe.

Translatologiak aztertutakoetatik, honako itzulpen prozedura hauetan treba dezakegu ikaslea:

1. Gardenak, asko landu behar ez direnak:

• Mailegua.
• Sinonimia.
• Kalkoa:

adierazpidekoa: mugimendu feministak (adierazpen modu berria)

egiturazkoa: sein ken bi berdin lau (egitura sintaktiko berria).

Hitzez hitzeko itzulpena: ipar mintzatokia -> tribuna norte

2. Lausoak, ikasleekin landu beharrekoak:

• Transposizioa (gramatikarekin zerikusia duen prozedura bakarra):

Automatikoa, nahitaezkoa: Echar sal -> gatza eman.

Gramatika egiturarik ez : Se trata de entenderlo -> gauza da ulertzea.

Zuzeneko itzulpena ez da naturala: Fue publicado -> argitaratu zuten.

Hutsune lexikoa ordezkatzea: Comunmente se cree -> jendearen ustez.

• Modulazioa (ikuspegia aldatzea):

Baiezkoa ezezkoaren ordez: No tiene nada de tonto:->azkarra da oso.

Ezezkoa baiezkoaren ordez: No llueve -> ateri du.

Konkretua abstraktuaren ordez: Sentarse junto a la chimenea -> sutondoan jesartzea.

Kausa efektuaren partez: No se te ve el pelo -> ia ez zara etxetik agertzen.

Zati bat beste baten partez: De cabo a rabo -> lehehengo orritik amaieraraino

Terminoak alderantziz: Seguro de enfermedad -> gaixo(tasun) asegurua.

Aktiboa pasiboaren partez: Se comenta -> adierazi dute, esan omen dute.

Espazioa denboraren partez: De ahora en adelante -> hemendik aurrera.

Ikurrak: 5% -> %5

Mugak, tarteak, neurriak eta abarrak.

Newmark itzul teorilariaren aburuz, "positiboa bi ukapenen partez" edo "bi negatibo positiboaren partez" deritzona da modulazio garrantzitsu bakarra:

No tiene nada de tonto: Azkarra da oso.

No te quepa ninguna duda: Seguru egon!

Ateri da!: ¡No cae ni gota!

Bai ote!?: ¡No me digas!

Bai?: ¿No me lo creo ni un poquito!

• Baliokidetasuna: azken muturrerainoko modulazioa, hizkuntza bakoitzean irudi finko eta aldaezin bihurtu direnak, ez dira aukerakoak

cara a cara -> aurrez aurre

cambio de sentido -> itzulbidea

lluvia fina -> zirimiria

• Egokitzapena (kulturak elkarretara moldatzea)

etxeko abereak -> Afrikan: alde egiten ez duten abereak

muy señora mía -> andre hori

el pan nuestro de cada día -> egun honetako ogia

taloa -> tortilla (Mexikon)

• Zabalkuntza

cincuentón -> berrogeita hamarretik gorakoa

• Azalpena

euskaltegia -> centro de enseñanza de euskara a adultos

euskalgintza-> conjunto de actividades culturales producidas en euskera

• Ezabapena

procedimiento a seguir -> jardunbidea

el día 24 de abril -> apirilaren 24an

diferentes fases de la contratación -> kontratazio aldiak

mi padre -> aita

• Konpentsazioa

Nonbait galdutakoa beste inon berreskuratzea.

Ezin amaitu literatura bera harira ekarri barik, metafora modulazioaren eta baliokidetasunaren arteko baliabideak dugu eta!

Proposamena izango litzateke ikasleen erroreak itzulpen teknika eta prozeduren aldetik aztertzea eta lantzea, horretarako lan metodologia izanik ikasleekin itzulpen mintegia eratzea. Ikasleak testu erreal sakon samarrak jasoko lituzke (pentsalarienak). Testu fotokopiatua, gainean lan egin ahal izatekoa (metahizkuntza) banatuko litzaieke. Etxean aurretik landutakoan, ikasgelan bakoitzaren ekarpena aztertuko litzateke. Ikasleak erabilgarri izan behar lituzke nahi beste hiztegi elebakar eta kontsulta material mota. Eskolako lanketa ikasle bakoitzaren diagnosia egiteko bide on-ona da (interferentziak, bortxak...). Ostean, azken bertsioa prestatzea prestatu behar lukete denon artean. testu bakoitzak agerrarazitako hutsek bestelako lanketarako bidea erakutsiko lukete.